Merhaba sevgili okurlarım,

Bugün sizlerle, her anne adayının ve aslında her kadının bilmesi gereken çok önemli bir konuyu konuşmak istiyorum: folat ve onun mucizevi etkisi. “Folat” kelimesi kulağa teknik bir terim gibi gelse de, bu küçük molekül bebeklerin sağlıklı gelişiminde hayati bir rol oynuyor. Özellikle gebeliğin ilk haftalarında, çoğu kadın hamile olduğunu dahi fark etmeden önce, bu besin öğesinin eksikliği ciddi sonuçlara yol açabiliyor: Nöral tüp defektleri.

Peki folat nedir? Neden bu kadar önemli? Ve nöral tüp defekti dediğimiz bu durum tam olarak ne anlama gelir? Gelin, bunları birlikte adım adım inceleyelim.

Folat Nedir?

Folat, B9 vitamini olarak da bilinen, suda çözünebilen bir vitamindir. Doğal olarak yeşil yapraklı sebzelerde, baklagillerde, bazı meyvelerde ve karaciğer gibi hayvansal ürünlerde bulunur. Sentetik formu ise folik asit olarak adlandırılır ve özellikle gebelik planlayan kadınlar için takviye formunda reçete edilir. Çünkü folat, vücuttaki DNA sentezi, hücre bölünmesi ve doku gelişimi gibi pek çok temel süreçte görev alır.

Özellikle gebelik gibi hızlı hücre bölünmesinin yaşandığı bir dönemde, yeterli folat alımı olmazsa olmazlardandır. Ama bu işin en kritik yönü, gebelik öncesi ve ilk haftalardaki folat düzeyleridir.

Nöral Tüp Defekti Nedir?

Nöral tüp defekti (NTD), bebeğin beyin ve omuriliğini içeren sinir sistemi yapılarının gelişiminde meydana gelen doğumsal anomalilerdir. Nöral tüp, embriyoda gebeliğin 3. ve 4. haftasında kapanması gereken bir yapıdır. Bu kapanma tamamlanmazsa, omurilik ve beyin açıkta kalabilir. Bu da spina bifida (omurga açıklığı), anensefali (beynin gelişmemesi) gibi ciddi sağlık sorunlarına yol açar.

Bu noktada şunu özellikle vurgulamak istiyorum: Nöral tüp defektleri, bebek doğduktan sonra değil, daha hamileliğin ilk 28 günü içerisinde ortaya çıkar. Yani çoğu zaman anne, hamile olduğunu dahi bilmeden bebeğin sinir sistemi ile ilgili bu ciddi durum şekillenmiş olabilir. İşte bu yüzden, folat alımı yalnızca hamilelik döneminde değil, hamilelik planlanmadan önce başlamalıdır.

Folat Eksikliği ve Nöral Tüp Defekti Riski

Bilimsel çalışmalar, yeterli folat alımının nöral tüp defekti riskini %70’e kadar azaltabildiğini ortaya koyuyor. Bu oran, bir vitaminin sağlayabileceği etki açısından gerçekten çarpıcı. Folat eksikliği, özellikle gelişmekte olan ülkelerde ya da beslenme yetersizliklerinin olduğu bölgelerde oldukça yaygın.

Peki bu eksikliğin nedenleri neler olabilir?

• Yetersiz beslenme: Yeşil yapraklı sebzelerin, baklagillerin ve turunçgillerin yeterince tüketilmemesi,
• Artan ihtiyaç: Gebelikte folat ihtiyacı normalin çok üzerindedir.
• Genetik faktörler: Bazı bireylerde, folatın vücutta kullanılmasını sağlayan MTHFR geninde mutasyon olabilir.
• İlaçlar: Antikonvülsanlar, metotreksat ve bazı doğum kontrol ilaçları folat emilimini azaltabilir.
• Alkol tüketimi: Alkol, folatın hem emilimini hem de depolanmasını olumsuz etkiler.

Bu faktörler birleştiğinde, gebelik öncesinde ve sırasında yetersiz folat düzeyi ile karşılaşmak ne yazık ki oldukça olası hâle gelir.

Türkiye’de Durum Ne?

Ülkemizde gebelik öncesi danışmanlık hizmetlerinin henüz yaygınlaşmamış olması, birçok kadının folat takviyesine gebeliğin oldukça geç bir döneminde başlamasına neden oluyor. Oysa ki Sağlık Bakanlığı da, planlanan gebeliklerden en az 1 ay önce folik asit takviyesine başlanmasını ve ilk trimester boyunca devam edilmesini öneriyor.

Ne yazık ki, “Gebeliğimi öğrendim, hemen folik asite başladım” cümlesi bile çoğu zaman geç kalınmış bir başlangıç anlamına gelebiliyor. Çünkü nöral tüp kapanması, gebeliğin 21-28. günleri arasında tamamlanır. Yani ideal olan, gebelik oluşmadan önce vücudun folat depolarının dolu olmasıdır.

Folat İçeriği Zengin Besinler

Folat, günlük beslenme planına dahil edilmesi zor olmayan bir vitamindir aslında. Gelin birlikte birkaç besin kaynağına bakalım:

• Ispanak, pazı, marul gibi yeşil yapraklı sebzeler
• Mercimek, nohut ve kuru fasulye gibi baklagiller
• Portakal, mandalina gibi turunçgiller
• Avokado
• Kuşkonmaz
• Yumurta sarısı
• Karaciğer (dikkatli tüketilmesi gerekir çünkü A vitamini açısından aşırıya kaçmamak gerekir)

Bunlara ek olarak, günümüzde birçok ülkede ekmek, un ve kahvaltılık gevrek gibi ürünler folik asit ile zenginleştiriliyor. Türkiye’de bu uygulama henüz zorunlu değil; ancak bazı özel üretim ürünlerde bu uygulamayı görmek mümkün.

Takviye Şart mı?

Evet, özellikle gebelik planlayan veya gebe kalma ihtimali olan kadınlar için folik asit takviyesi şarttır. Dünya Sağlık Örgütü, doğurganlık çağındaki kadınlara günlük 400 mikrogram folik asit alımını önermektedir.

Ancak burada önemli bir ayrımı vurgulamak gerekiyor: Folik asit takviyesi, doğal folatın yerini tamamen tutmaz. Özellikle bazı bireylerde folik asidin aktif forma dönüşümünde genetik zorluklar yaşanabilir. Bu nedenle bazı diyetisyenler ve doktorlar, metilfolat gibi aktif form takviyelerini tercih edebiliyor.

Elbette bu konuda kişisel ihtiyaçlar doğrultusunda bir uzmana danışmak en sağlıklı yaklaşım olur.

MTHFR Mutasyonu: Folatın Kullanımı Zorlaşabilir

MTHFR (Metilentetrahidrofolat redüktaz) geni, folik asidin aktif formuna dönüşümünde rol oynayan bir enzim üretir. Bu gende mutasyon olan bireylerde, klasik folik asit formu vücutta yeterince aktif hâle gelemeyebilir. Bu da folik asit takviyesi alınsa bile folat eksikliği riskini beraberinde getirebilir.

MTHFR mutasyonu, dünya genelinde milyonlarca kadında görülmektedir. Bu yüzden özellikle gebelik planlayan kadınlarda aktif form olan 5-MTHF (5-metiltetrahidrofolat) takviyesi daha etkili olabilir. Bu takviyeler reçete ile değilse bile uzman kontrolünde alınmalıdır.

Gebeliğe Hazırlık Planı

Gelin şimdi size folat yönünden desteklenmiş bir günlük beslenme örneği sunayım:

Sabah: 1 dilim tam buğday ekmeği, 1 haşlanmış yumurta, 1 avokado dilimi, 1 küçük portakal

Ara öğün: 1 bardak kefir + 1 yemek kaşığı öğütülmüş keten tohumu

🍲 Öğle: Zeytinyağlı ıspanak yemeği + 1 kase yoğurt + 2 dilim tam tahıllı ekmek

🍎 Ara öğün: 1 elma + 1 avuç çiğ badem

🍛 Akşam: Izgara somon + haşlanmış brokoli + kinoa salatası

🌰 Gece: 1 bardak süt + 1 adet kuru incir

Bu liste folat içeriği yüksek besinleri hem doğal hem de lezzetli yollarla günlük menünüze dahil etmek için ideal bir başlangıç olacaktır.

Son Söz: Minik Bir Önlem, Büyük Bir Fark

Evet, bir vitaminin bu kadar hayat değiştirebileceğini duymak ilk başta şaşırtıcı gelebilir. Ama gerçek şu ki, folat eksikliği yalnızca bir laboratuvar sonucu değildir. O eksiklik, bir çocuğun yaşamına etki edebilir. Bu yüzden hem bireysel bilinç hem de toplumsal farkındalık şart.

Ben bir diyetisyen olarak her kadına şunu söylemek istiyorum: “Gebeliği planlamıyor olsan bile, doğurganlık çağında isen bedenine folat desteğini eksik etme.” Çünkü hayat her zaman planladığımız gibi gitmez, ama biz her zaman hazır olabiliriz.

Ayrıca şunu da hatırlatmak isterim: Gebeliğe hazırlık süreci, yalnızca vitamin takviyesi almakla sınırlı değil. Beslenme, ruhsal hazırlık, fiziksel değişimler ve doğru bilgiyle donanmak da bu sürecin ayrılmaz bir parçası. Tüm bu konuları “Anne ve Çocuk Rehberi” adlı kitabımda trimester trimester, bilimsel ve samimi bir dille anlattım.

Eğer sen de bilinçli bir gebelik süreci yaşamak ve yanında samimi bir yol arkadaşı olsun istiyorsan, Anne ve Çocuk Rehberi kitabı sana eşlik etmeye hazır.

Kendimize ve bebeğimize verebileceğimiz en büyük hediye, bilgiden beslenen doğru tercihlerdir.

Sevgiyle..

Dyt. Melina Ezgi Tosun

Kaynakça:

1. World Health Organization. Guideline: Daily Iron and Folic Acid Supplementation in Pregnant Women. WHO, 2012.
2. Czeizel AE, Dudas I. Prevention of the First Occurrence of Neural-Tube Defects by Periconceptional Vitamin Supplementation. N Engl J Med. 1992.
3. Crider KS, Bailey LB, Berry RJ. Folic Acid Food Fortification—Its History, Effect, Concerns, and Future Directions. Nutrients. 2011.
4. Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı. Gebelikte Takip ve Beslenme Rehberi.
5. Greenberg JA et al. Folic Acid Supplementation and Pregnancy: More Than Just Neural Tube Defect Prevention. Rev Obstet Gynecol. 2011.

Melina Ezgi Tosun Bihaber.TR köşe yazarı

Haberler AS

Türkiye ve dünya gündemindeki sıcak gelişmeleri okuyucularına tarafsız ulaştırmayı hizmet kabul eden haber platformu.